این فایل، متن درس پنجم (بیداد ظالمان) را به‌صورت کامل ابتدا در قلمرو زبانی (معنی کلمات و واژه‌ها، نکات دستوری و ...) توضیح داده است. سپس در قلمرو ادبی، تمامی آرایه‌های ادبی که در ابیات به‌کار رفته است را بیان کرده‌ایم و در نهایت، در قلمرو فکری معنی و مفهوم هر بیت شرح داده شده است و شما را از هر کتاب و متن دیگری بی‌نیاز کرده است. همچنین شعرخوانی «همای رحمت» نیز با دقت کامل و در ر سه قلمرو مورد بررسسی قرار گرفته است.
این فایل در مدارس تیزهوشان و نمونه دولتی شهر سمنان تدریس می‌شود و برای داوطلبان کنکور و همچنین دانش‌آموزانی که امتحان نهایی درس فارسی دارند بسیار مناسب است. به ذلیل زحمتی و وقتی که تهیّه‌ی این جزوه داشته است، خواهش می‌کنم که در هیچ جا بدون نام نویسنده استفاده نشود که حقی از این بابت بر گردن کسی نباشد. از کپی کردن نیز اجتناب کنید..
متن درس بیداد ظالمان نیز یکی دیگر از نمونه ها بسیار عالی ادبیات پایداری است که به موضوع وطن اشاره دارد و به حاکمان بیدادگر می تازد. اصل این شعر سیف فرغانی بیش از ابیاتی است که در متن آمده و 9 بیت از اصل آن حذف شده است. شعروانی همای رحمت نیز برای تمامی دانش آموزان آشناست و باید آن را از بر کنند.
نمونه هایی از هر قسمت درس را در اینجا ذکر کرده ایم تا مخاطب در انتخاب متن رغبت کامل داشته باشد.
نمونه از متن درس:
قالب شعر: قصیده / وزن: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن(رشته انسانی) / ردیف: شما نیز بگذرد.
1- هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد / هم رونق زمان شما نیز بگذرد
قلمرو زبانی: رونق: گرمیِ بازار، فروغ، زیبایی، شکوه / زمان: زمانه، دوران، روزگار / مرجع ضمیر «شما»: فرمانروایان و توانگران ستمگر.
قلمرو ادبی: جهان: مجاز از زندگی / مرگ بر جهان کسی گذشتن: کنایه از فرارسیدن مرگ او / گذر کردن مرگ: تشخیص.
قلمرو فکری: سرانجام مرگ به سراغ شما خواهد آمد و شکوه روزگار شما نیز روزی از بین خواهد رفت.
پیام: به سرآمدن ستم
2- وین بوم محنت از پی آن تا کند خراب / بر دولت آشیان شما نیز بگذرد
قلمرو زبانی: وین: مخفف «و این» / بوم: جغد، نماد شومی و ویرانی / محنت: اندوه، غم / از پیِ: برای، به خاطر / دولت: زمان فرمانروایی، دارایی / آشیان: آشیانه / دولت آشيان: دولت سرا، آشيانهی خوشبختي (ترکیب اضافهی مقلوب).
قلمرو ادبی: بوم: نماد خرابی و شومی / بوم محنت: اضافه تشبیهی / دولت آشیان: اضافهی تشبیهی / بوم محنت بر آشیان کسی گذشتن: کنایه از «بدبخت دن و نابودی قدرت و اعتبار او»
قلمرو فکری: غم و اندوه مانند جغدی شوم به سراغ آشیانهی خوشبختی شما هم میآید تا آن را خراب کند.
پیام: گرفتار اندوه شدن بیدادگران
نمونه‌هایی از حسن تعلیل در شعر و نثر:
1) باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر پیداست که از روی لطیف تو حیا کرد «سنایی»
توضیح: اینکه از ابر باران ببارد رویدادی کاملا واقعی و طبیعی است ولی شاعر به سلیقه‌ی خود دلیل غیرواقعی و ادبی دیگری برای بارش باران ذکر می‌کند. شاعر می‌گوید از بس ابر از زیبایی چهره‌ی لطیف معشوق حیا کرده است عرق کرده و می‌بارد.
9- بر تیر جورتان ز تحمل سپر کنیم / تا سختی کمان شما نیز بگذرد
قلمرو زبانی: جور: ستم / سپر کردن: سپر ساختن.
قلمرو ادبی: تیر جور: اضافه تشبیهی / از تحمل سپر کنیم: تشبیه پنهان / کمان: مجاز از «قدرت، زور» / سختی کمان: کنایه از توان و زورمندی، ورزیدگی در تیراندازی / تیر، سپر، کمان: تناسب / تیر، سپر: تضاد
قلمرو فکری: با سپر بردباری و تحمل در برابر ستم و ظلم تیرمانند شما (ستمگران) پایداری می‌ورزیم تا روزگار کشورداری شما نیز به پایان برسد. پیام: شکیبایی در برابر ستم
10- ای تو رمه سپرده به چوپان گرگ طبع / این گرگی شُبان شما نیز بگذرد
قلمرو زبانی: تو: منظور کشورداران ستمگر / رمه: گله / طبع: سرشت (شبه هم‌آوا: تبع: پیروی) / گرگطبع: درندهخو، کسی که سرشتی درنده و حریص مانند گرگ دارد / سپردن: واگذار کردن (بن ماضی: سپرد، بن مضارع: سپار) / گرگی: درندگی، ستمگری / شُبان: چوپان.
قلمرو ادبی: رمه: استعاره از «توده مردم» / چوپان: استعاره از «کارگزاران ستمگر» / گرگ طبع: تشبیه / شُبان: استعاره از «کارگزاران ستمگر» / گرگ و رمه، چوپان، شبان: تناسب / رمه، گرگ: تضاد / چوپان گرگطبع: نوعی از متناقضنما / گرگی: کنایه از ستمگری و درندگی
قلمرو فکری: ای کسانی که مردم را به دست کارگزاران ستمگر درنده خو سپرده‌اید [آگاه باشید] که این ستمگری شما نیز روزی به پایان خواهد رسید. پیام: نابودی کارگزاران بیدادگران
نمونه از شعرخوانی همای رحمت:
قالب: غزل / وزن: فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن / قافیه: خدا، هما و ... / ردیف: را
- علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را / که به ماسوا فکندی همه سایه هما را
قلمرو زبانی: آیت: نشانه / «را»ی نخست: حرف اضافه؛ به معنای «برای» / ماسوا: مخفّف ماسوي الله؛ آنچه غیر از خداست، همه مخلوقات / رحمت: مهرباني، بخشش / فکندی: افکندی، انداختی.
قلمرو ادبی: هما: پرنده‌ای از راسته شکاریان، دارای جثه‌ای نسبتا درشت. در زبان پهلوی به معنی فرخنده است و به همین دلیل نماد خوشبختی و سعادت به شمار میآید، استعاره از حضرت علی / سایه بر کسی افکندن: کنایه از این که کسی را مورد عنایت قرار دادن
قلمرو فکری: ای علی، ای پرنده رحمت و خوشبختی، تو چه نشانه‌ای از خدا هستی که سایه رحمتت را بر همه جهان هستی افکنده‌ای.
- دل اگر خداشناسی همه در رخ علی بین/به علی شناختم من به خدا قسم خدا را
قلمرو زبانی: رخ: چهره / به خدا قسم: به خدا سوگند می‌خورم، حذف به قرینه معنوی
قلمرو ادبی: دل: ای دل، تشخیص، مجاز از انسان / دل، رخ: تناسب / خدا، علی: واژه آرایی / واج آرایی: «خ»
قلمرو فکری: ای دل اگر می‌خواهی خداوند را بشناسی، به حضرت علی بنگر. به یزدان سوگند که من به وسیله علی، خدا را شناختم.
- برو ای گدای مسکین در خانه علی زن/که نگین پادشاهی دهد از کرم گدا را
قلمرو زبانی: مسکین: بدبخت و بیچاره، تهیدست / کرم: جوانمردی / را: حرف اضافه به معنای «به»
قلمرو ادبی: در خانه کسی را زدن: کنایه از سراغ کسی رفتن، از کسی یاری خواستن / نگین: مجاز از انگشتری / تلمیح به داستان حضرت علی و گدا دارد (إنَّمَا وَلِیكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ) / گدا: واژه آرایی / نگین پادشاهی به کسی دادن: کنایه از بسیار بخشنده بودن
قلمرو فکری: ای گدای تهیدست، نزد علی برو و در خانه علی را بزن؛ زیرا او انگشتری فرمانروایی اش را از روی جوانمردی به گدا می‌دهد.
