این فایل، متن درس سوم (پاسداری از حقیقت) را به‌صورت کامل ابتدا در قلمرو زبانی (معنی کلمات و واژه‌ها، نکات دستوری و ...) توضیح داده  است. سپس در قلمرو ادبی، تمامی آرایه‌های ادبی که در ابیات به‌کار رفته است را بیان کرده‌ایم و در نهایت، در قلمرو فکری معنی و مفهوم هر بیت شرح داده شده است و شما را از هر کتاب و متن دیگری بی‌نیاز کرده است. همچنین در مورد آرایه‌ی ادبی حسن تعلیل نیز توضیح داده‌یم و گنج حکمت «دیوار عدل» نیز شرح داده شده است.

این فایل در مدارس تیزهوشان و نمونه دولتی شهر سمنان تدریس می‌شود و برای داوطلبان کنکور و همچنین دانش‌آموزانی که امتحان نهایی درس فارسی دارند بسیار مناسب است. به ذلیل زحمتی و وقتی که تهیّه‌ی این جزوه داشته است، خواهش می‌کنم که در هیچ جا بدون نام نویسنده استفاده نشود که حقی از این بابت بر گردن کسی نباشد. از کپی کردن نیز اجتناب کنید.. 

در این درس، متنی را می‌خوانیم که در آن شاعر، تفکّر آگاهی‌بخش یا انتقادیش را درباره‌ی دادگری، عدالت‌خواهی، بیدادگری، آزادی و حق‌جویی، بازگو می‌کند. به این گونه متن‌ها که در حقیقت، فریاد مظلومیت آزادی‌خواهان را به گوش می‌رساند و خواننده را به ایستادگی، مبارزه و سازش‌ناپذیری در برابر ظلم، فرامی‌خواند، «ادبیات پایداری» یا «ادب مقاومت» می‌گویند. ایستادگی در برابر بیدادگری‌های اشخاص و حکومت‌های ظالم در تاریخ همه‌ی ملّت‌ها دیده می‌شود؛ هنگامی که یک ملّت یا جامعه به مبارزه با عوامل استبداد و استکبار داخلی یا تجاوز بیگانگان برمی‌خیزد، از سروده‌ها یا نوشته‌هایی بهره می‌گیرد که موضوع اصلی آنها، ستایش آزادی و آزادی‌خواهی و دعوت به مبارزه و پایداری در برابر بیدادگران است.

نمونه هایی از هر  قسمت درس را در اینجا ذکر کرده ایم تا مخاطب در انتخاب متن رغبت کامل داشته باشد.

نمونه از متن درس:

◙ درختان را دوست می‌دارم / که به احترام تو قیام کرده‌اند / و آب را / که مهر مادر توست.

قلمرو زبانی: مهر: مهریه، کاوین / مادر: منظور حضرت زهرا / تو: مرجع ضمیر امام حسین / قیام کردن: برخاستن / و آب را: حذف فعل به قرینه لفظی (و آب را دوست دارم).

قلمرو ادبی: تشخیص: قیام درختان / حسن تعلیل (علت ایستاده بودن درختان، احترام به امام حسین است) / اغراق.

قلمرو فکری: درختان را دوست دارم ؛ زیرا برای احترام به تو ايستاده اند.  آب را دوست دارم به این علت که مهریه مادر تو، حضرت فاطمه (س) است. (هر چیزی که من را به یاد تو بیندازد دوست دارم)

◙ خون تو شرف را سرخگون کرده است / شفق آینه­دار نجابتت / و فلق محرابی که تو در آن / نماز صبح شهادت گزارده‌ای

قلمرو زبانی: شرف: آبرو، بزرگواری / شفق: سرخی شامگاه / نجابت: اصالت و پاکی / آینه دار: کسی که آیینه را در پیش عروس یا هر کس دیگر نگه دارد تا خود را در آن ببیند، آرایشگر / فلق: فجر، سپیده صبح / محراب: قبله، جای ایستادن پیشنماز / گزاردن: ادا کردن، انجام دادن (بن ماضی: گزارد، بن مضارع: گزار) (هم آوا؛ گذاشتن: نهادن).

قلمرو ادبی: خون: مجاز از جان باختن، شهادت / سرخگون کرد: کنایه از اعتبار بخشیدن / تضاد: شفق، فلق / تشخیص: شفق آیینه­ دار / تشبیه: فلق به محراب / تناسب: نماز و محراب.

قلمرو فکری: شهادت تو مایه­ ی ارزشمندی شرافت شده است و مانند شامگاه نجیب و پاک هستی. بامداد همچون قبله ­ای است که در آن ایستاده ­ای و نماز شهادتت را می­ خوانی.

◙ در فکر آن گودالم / که خون تو را مکیده است / هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم / در حضیض هم می‌توان عزیز بود / از گودال بپرس.

قلمرو زبانی: رفیع: بلند، مرتفع / حضیض: فرود، جای پست در زمین یا پایین کوه.

قلمرو ادبی: تشخیص: گودال خون .. مکیده / متناقض‌نما: گودالی ِ رفیع / تلمیح به « شَرَفُ المَکانِ باِلمَکینِ» (ارزش هر جای و جایگاهی به کسی است که در آن قرار گرفته است) / تناقض: رفیع، حضیض / تشخیص: از گودال بپرس

قلمرو فکری: خون تو به هر چیزی در جهان حتی گودالی که قتلگاه توست، ارزش می‌بخشد و گودال بی­ارزش نیز با شهادت تو در آن ارزشمند گردیده است.

◙ شمشیری که بر گلوی تو آمد / هر چیز و همه چیز را در کاینات / به دو پاره کرد: هر چه در سوی تو حسینی شد / دیگر سو یزیدی... / آه، ای مرگ تو معیار!

قلمرو زبانی: کاینات: همه هستی / معیار: شاخص، سنج / حذف به قرینه­ی معنوی و لفظی: هر چه در سوی تو {بود} حسینی شد / {هر چه در} دیگر سو {بود} یزیدی {شد}... / حذف به قرینه­ی معنوی: ای {کسی که} مرگ تو معیار{است}!

قلمرو ادبی: شمشیری ... آمد: کنایه از گلوی تو را برید و شهید کرد /  تضاد: حسینی، یزیدی / واژه آرایی: هر، چیز / تلمیح به داستان جان باختن امام حسین

قلمرو فکری: کشته شدن تو، همه چیز را در دنیا به دو قسمت کرد و تو معیار شناخت حق و باطلی. هر کس سوی تو باشد، حق است و هر کس سوی دیگر نباشد باطل خواهد گشت.

◙ مرگت چنان زندگی را به سخره گرفت / و آن را بی قدر کرد / که مردنی چنان / غبطه بزرگ زندگانی شد

قلمرو زبانی: سخره: مسخره کردن، ریشخند / بی‌قدر: بی‌ارزش (هم‌آوا ← غدر: نابکاری، خیانت)/ غبطه: رشک بردن، حال و روز کسی را آرزو داشتن بی آنکه خواهان زوال او باشیم.

قلمرو ادبی: تضاد: مرگ، زندگی / تشخیص، کنایه مرگت: ... به سخره گرفت. 

قلمرو فکری: مرگ تو ارزشمندتر از زندگانی است؛ پس زندگانی به مرگ تو رشک می‌ورزد و دوست دارد همانند تو جان ببازد.

نمونه از حسن تعلیل:

      حُسن به معنای زیبایی و تعلیل یه معنی علت آوردن است. حسن تعلیل گاه در یک مصراع یا یک بیت و یا حتی در دو بیت می‌آید و در نثر نیز کاربرد دارد و هنر آن زیبا یا زشت نمودن چیزی است. با وجود این که حسن تعلیل تخیلی است نه واقعی و علمی و عقلی اما مخاطب آن را از علت اصلی دلپذیرتر می‌یابد و راز زیبایی آن نیز در همین نکته است.

نمونه‌هایی از حسن تعلیل در شعر و نثر:

1) باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر              پیداست که از روی لطیف تو حیا کرد «سنایی»

توضیح: اینکه از ابر باران ببارد رویدادی کاملا واقعی و طبیعی است ولی شاعر به سلیقه‌ی خود دلیل غیرواقعی و ادبی دیگری برای بارش باران ذکر می‌کند. شاعر می‌گوید از بس ابر از زیبایی چهره‌ی لطیف معشوق حیا کرده است عرق کرده و می‌بارد.

نمونه از گنج حکمت:

م: لزوم توجه به عدالت و دادگری

قلمرو زبانی: عامل: حاکم، والی / نبشت: نوشت / عمارت کردن: بنا کردن، آباد کردن، ساختمان، آبادی / عمارت باید کردن: واجب است که آن را تعمیر کنیم

قلمرو ادبی: تناسب: گِل، خشت، سنگ و گچ / تکرار: شهر.