توجه :

شما می توانید با خرید این محصول فایل " قلق های پایان نامه نویسی (از عنوان تا دفاع)" را به عنوان هدیه دریافت نمایید.

مقدمه

سپاس خداوندی را كه منشا حسن و جمال و زیبایی است و موهبت درك و احساس آن را به بشر عطا فرمود و انسان را در فهم كشف حسن جمالش سزاوار نمود. آن خالق منان گوشه ای از زیبایی های عرش را برای مشاهده بندگان صالح خویش مهیا ساخت و جلوه هایی از ان ملكوت زیبا را به فرش كشید و منظری از رخ پر حسن و جمال خویش را برای آرامش دل انسان ها به دست هنرمندان سالكش متجلی نمود.

این همه نقش می و عكس مخالف كه نمود

یك فروغ رخ ساقی است كه در جام افتاد

این جلوه های جمال كه به جان حقیقت جوی آدمی نشاط و طربی ژرف می بخشد و عقل و حواس را به شادمانی جاودانه معطوف می سازد ، سبب كشش به سوی حقایق زیبا و عالم ملكوت می شود تا روح انسان از قید ظلمات دنیا رهایی یابد و به انوار عالم قدس آشنا گردد. هنرمندان مومن برای كشف بیشتر این زیبایی ها و ابداع آثار جاودان بشری رنج و مشقت این راه طولانی را بر خود هموار نموده و میراثی گران بها برای بشر به جای نهاده اند. از جمله این هنرها می توان تذهیب را بر شمرد كه با نقوش مجرد در الواح روح نواز و دل انگیز قرآنی در معاشرت با خوش نویسی، صفحاتی را رقم زده اند مكه یادآور معانی باطنی و لطیف قرآن است. این هنر مقدس همچنین در معاشرت با نگارگری ، به دست استادان مجرب با اندیشه های حكیمانه ، تركیبی از معنا و صورت زیبا را به دست داده است. در هنرهای صناعی نیز همچون نقش فرش و نقش كاشی و ... نیز به كار گرفته شده كه هر یك از این جلوه ها در مقام عملكردشان در زندگی انسان مجموعه ای از زندگی ای روحانی و زیبا را به نمایش می گذارند.

اساسا نقوش تذهیب به منظور تزیین قرآن پدید آمدند. مسلمین همچون همه امم دینی، عالی ترین و زیباترین هنر خود را برگرد مآثر الهی و ودیعه گران بهای اولیایشان به وجود آورده اند. معابد و نیایش گاه ها در تاریخ بشر نگارستان هایی هستند كه می توان عالی ترین جلوه های تمدنی را در آن ها مشاهده نمود. در عالم اسلام نیز مساجد، نگارستان بزرگ هنر اسلامی و جلوه ای شاخص از تمدن بزرگ آن هستند. قرآن كریم نیز كه كلام نازل محبوب بر دل حبیب است، با زیباترین خطوط و نقوش آراسته شد و با توصیه های مكرر پیامبر (ص) و اولیا علیهم السلام به زیباترین صوت خوانده شد تا جای كه امروز هنرهای قرآنی در صدر همه هنرهای اسلامی قرار دارد.

گذشته از خوش نویسی كه شرافت و مقام تجلی آیات را مستقیما پیدا نمود، هنر تذهیب توانست جلوه ای دیگر از حقایق باطنی قرآن را در حاشیه كلام الهی به نمایش درآورد و مجموعه ای مناسب آن كلام و تصویری از عالم قدس را در هر صفحه قرآن به نمایش درآورد. قرآن كلام الهی است و خداوند منزه است. هرگونه تشبیهی به آن مقام باری شرك محسوب می شود.

لذا صورت هایی می تواند بیانگر معانی آیات باشد كه از هر گونه قید تشبیه خود را رها نموده ، نقوش ، همچون نشان هایی كه در مسیر عالم قدس قرار دارند، جلوه نمایند. تذهیب با جلوه ای مجرد و تزكیه شده برگرد آیات الهی ، زمینه ای مناسب را فراهم ساخت تا به هنگام رویت این صفحات و حتی قبل از خواندن آیه ای از آیات ، حالی مناسب درك معانی قرآنی برای انسان حاصل آید.

به این ترتیب ، تذهیب مهذب شد. نقش ها در نهایت زیبایی، روح آیات را در جلوه ای از صورت های مجرد اسلیمی و جلوه ای از روح نباتی در قالب ختایی به نمایش گذاردند. اسلیمی محور نگاه دارنده شكل و مبنای نقوش شد و ختایی شعر و غزل ملكوت را در قالب های آن سرود. كشف بزرگ این هنر مقدس را به مقام والای ولایت، حضرت علی بن ابیطالب (ع) نسبت می دهند كه سهمش ملكوتی وی راهگشای هنرمندان مذهب گردید و این سنت حسنه از ایشان رقم فیض یافت:

چو شاه ولایت بدید آن رقم به اعجاز بگرفت در كف قلم

رقم كرد اسلامیی دل ربای كه شد حیرت افزای اهل ختای

نقوش ختایی مجموعه ای از گل ها ، غنچه ها و برگ ها و ساقه ها است كه در نظامی هندسی و برگرفته از چرخش عشقه به عنوان تلطیف كننده نقوش اسلیمی جلوه كرد. نظام شكل گیری این نقوش آن قدر دقیق و هماهنگ است كه هر جزء جلوه ای از صورت كل خود و در مجموع نیز ، همه اجزا و مفردات ، نشانی از مجموعه خویش اند. به عنوان مثال، اگر ساده ترین عنصر در ختایی را ساقه و ملحقات آن بدانیم ، دارای شخصیتی است كه همه مفردات همچون گل ها و غنچه ها و برگ ها از همان خصوصیت برخوردارند. این هماهنگی نظم یافته را كه منبعث از تفكر توحیدی هنر اسلامی است ، شكل حلزونی عشقه به وجود آورده است. از این رو، هر یك از مفردات در درون خود قابلیتی دارند كه می توانند در یك نظام پیچیده و گسترده تذهیب در تركیب های مختلف جای گیرند و نقش روحانی خود را ایفا نمایند.

متاسفانه در عصر غرب زدگی و دوری از فرهنگ و سنن اسلامی ، این ویژگی ها به فراموشی سپرده شد و امروزه جز پوسته ای بی معنا، برداشت دیگری از این هنر مقدس نمی شود و لذا آن ها را صرفا هنر تزیینی همچون همه هنرهای تزیین دیگر بر می شمردند و آن را قابل تحقیق و تفحص ندانسته و زحمت مطالعه پیرامون حكمت یا تاریخ یا طرق آموزش آن را به خود نداده اند. این فاجعه حتی به متولیان این هنر نیز سرایت كرده و ایشان نیز هرگز درصدد مطالعه درباره طرق آموزش صحیح آن بر نیامده اند و هر یك به ذوق خود راهی را برای آشنایی با آن پیشنهاد داده اند. با توجه به این مشكلات ، دستیابی به قوانینی كه در گذشته در امر آموزش هنرهای سنتی وجود داشته ، كاری مشكل ، به نظر می رسد چرا كه متاسفانه امروزه كتاب آموزش هنرهای سنتی كه بتواند ما را به روش های معمول گذشته در این مورد راهنمایی كند، وجود ندارد. همت بیگانگان نیز همواره بر آن بوده كه با هجوم همه جانبه به مآثر قدیم، سبب قطع ارتباط فرهنگی و هنری ما با گذشته شوند. از طرفی، تا بیش از انقلاب اسلامی آن چه از منابع هنری قدیم از تاخت و تازها و تاراج ها باقی مانده بود، به دست استعمارگران قدیم و جدید به یغما برده شد كه در انبار احتكار میراث ملی كشورهای بیگانه مخفی مانده است. از همین رو گرچه از قوانین موجود در هنرهای سنتی منابع مكتوبی باقی نمانده ، اما مسلم است كه شیوه های اجرای این آثار در گذشته قانونمند بوده اند. به هر حال می توان با بررسی همه جانبه آثار گران بهای موجود و همچنین با توجه به قراین و منطق تصویر در نگارگری، خصوصا هندسه هنرهای تجریدی، برخی از این قوانین را شناسایی كرد و مورد استفاده قرار داد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                              صفحه

مقدمه ...................................................................................................................... 1

فصل اول

تاریخچه .................................................................................................................. 6

تعریف تذهیب ........................................................................................................ 13

ریشه یابی لغت تذهیب .......................................................................................... 14

واژگان تذهیب: ...................................................................................................... 17

ابرك ..................................................................................................................... 17

اسلیمی (اسلامی) ................................................................................................... 17

بند اسلیمی.............................................................................................................. 17

تاج ......................................................................................................................... 18

جدول..................................................................................................................... 18

 ختایی ................................................................................................................... 18

داغ.......................................................................................................................... 18

دهن اژدر............................................................................................................... 18

سنجاق نشان ........................................................................................................ 18

شرفه...................................................................................................................... 19

شمسه.................................................................................................................... 19

شمسه كوچك ....................................................................................................... 19

فرنگی .................................................................................................................... 20

فصاصی ............................................................................................................... 20

كتیبه سرلوحه ....................................................................................................... 20

كمند زرین ............................................................................................................ 21

كره ....................................................................................................................... 21

لچك ترنج .............................................................................................................. 21

لچكی واگیره ......................................................................................................... 21

ترنج ...................................................................................................................... 22

سرترنج ................................................................................................................. 22

سرلوحه................................................................................................................. 23

 كتیبه .................................................................................................................... 23

ترصیع .................................................................................................................. 24

حاشیه ................................................................................................................... 24

قوس حلزونی ........................................................................................................ 25

فصل دوم

مكتب های تذهیب .................................................................................................. 25

ابزار و مواد كار: .................................................................................................. 29

قلم مو.................................................................................................................... 29

طلا و نقره ............................................................................................................. 30

مهره ..................................................................................................................... 31

كاغذ ...................................................................................................................... 32

صفات مهم كاغذ ................................................................................................... 32

رنگ ...................................................................................................................... 33

پرگار، ترلینگ، خط كش ........................................................................................ 34

شیوه كار تذهیب ................................................................................................... 35

اصول قابل اهمیت در كلیات نقش ......................................................................... 40

فصل سوم

ختایی و اسلیمی (دیرینگی و ریشه مشترك) ......................................................... 42

تعریف ختایی و گونه های آن ............................................................................... 43

اسلیمی .................................................................................................................. 46

تعریف اسلیمی و گونه های آن ............................................................................. 47

صورت اسلیمی ..................................................................................................... 52

تزئین اسلیمی ........................................................................................................ 53

چنگ و گره ........................................................................................................... 54

نشان و انواع آن: .................................................................................................. 55

لچك نشان یا كتیبه نشان ...................................................................................... 55

بته جقه نشان ........................................................................................................ 56

دل نشان ............................................................................................................... 56

ابرك نشان (اسلیمی ماری) ................................................................................... 56

نشان و اصل قاعده (نقش در نقش) ..................................................................... 57

تكوین نقوش (تركیب اسلیمی و ختایی) ................................................................. 58

جایگاه نشان ها در شمسه ................................................................................... 58

گره سازی ............................................................................................................ 59

شرفه .................................................................................................................... 59

فصل چهارم

تحول هنر در تذهیب.............................................................................................. 60

طراحان و مذهبان قدیم ........................................................................................ 63

طراحان و مذهبان معاصر .................................................................................... 66

فصل پنجم

طرح نشان ............................................................................................................. 72

طرح ترنج .............................................................................................................. 73

طرح كتیبه ............................................................................................................. 74

طرح لچك .............................................................................................................. 75

طرح تاج و سرلوح ................................................................................................. 76

طرح واگیره اسلیمی و ختایی ................................................................................ 78

طرح حاشیه ........................................................................................................... 79

منابع و مآخذ.......................................................................................................... 80