*مقاله 9 قرن فرهنگ نویسی در ایران*

اشاره: فرهنگ‌نامه‌ها همواره یكی از ابزارهایی بوده‌اند كه انسان را به شناخت بسیاری از ناشناخته‌ها یاری كرده‌اند. فرهنگ‌نامه‌هایی كه از یك‌سو زیرشاخه علم نوپای زبانشناسی ما محسوب می‌شوند و از سویی دیگر می‌توان به‌عنوان مهمترین منابع ادبی ما هم از آنها نام برد و كنارگذاشتن فرهنگ‌ لغتهایی كه به‌نظر می‌رسد از اواسط قرن پنجم هجری تاكنون نگاشته شده از پیكره ادبیات، یعنی گم‌كردن كلیدهایی كه بسیاری از قفل‌ها را برای همیشه بسته نگه می‌دارد. پس به همین خاطر نگاهی می‌اندازیم به تاریخ فرهنگ‌نویسی ایران از آغاز تا اكنون.

***

دكتر محمد معین در مقدمه فرهنگ خود می‌نویسد كه «شواهدی در دست است كه از اواسط قرن پنجم هجری، تلاش‌هایی در امر فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی انجام گرفته است و بنا به سخن دكتر وثوقی احتمال دارد كه تلاش‌هایی بیش در فرهنگ‌نویسی، قبل از قرن پنجم هم در ایران صورت گرفته باشد، اما در حوادث تاریخی و... ازبین رفته‌اند و امروزه هیچ سند مكتوبی از آنان نداریم.گرچه در کتابخانه آتن اگر به جستجویی درباره ایران دست یازید ، به سرعت نام کسانی از دانشمندان یونان یافت می شود که با ایرانیان تبادل نظر می کرده اند یا در دانشگاه اسکندریه مصر و یا کتب عبری ، نشان از کنکاش ها و مباحثات آنان با دانشمندان ایرانی وجود داردو یا وجودترجمه های چینی ، هندی،عبری، یونانی و فارسی به همدیگر ، نشان از وجود مترجمانی حرفه ای دارند و حتی در عهد ساسانی که به قول رشید یاسمی ، عده ای از مهاجرین یونانی به فرمان سکندر در ایران اقامت گزیدند و شاید نظر سید صادق گوهرین درست باشد که ملتهای ایران و روم و مصر و مغرب و اندلس و سایر ملل اسلامی به علت وحدت اقتصادی مجبور بودند که با هم آمیزش و مراوده داشته باشند.

در دوران ساسانیان گرچه زبان فارسی – قبل از هجوم اعراب – در ایران، زبان رسمی بوده است؛ چه بسا كه مانند چین و یونان ما هم فرهنگ‌هایی داشته‌ایم و یا حتی از سلسله صفاریان به بعد كه زبان عربی و فرهنگ اسلامی هم به سرزمین ما آمد این احتمال وجود دارد كه قاموس‌ها به عربی و فارسی توسط نویسندگان و اهل قلم آن زمان به رشته تحریر درآمده باشد. و علی اصغر حکمت معتقد است که از قرن دوم هجری به بعد ایرانیان در رشته های مختلف علوم اسلامی ، نهضت عظیمی را به وجود آوردند و در تدوین لغت و ادب ، پیشقدم بوده اند و آثار ادبی ایرانیان باستان به وسیله ایرانیان مستقیما در زبان عربی راه یافت.

اما به ناچار، براساس شواهد تاریخی، به معرفی فرهنگ‌های مشهور فارسی می‌پردازیم: