کتاب های خلاصه منابع رشته زبان و ادبیات فارسی برای کنکوریها 

بخش اول: تاریخ ادبیات فارسی یاز ابتدا قرن سوم تا قرن چهاردهم

بعد از خروج بر مسعود غزنوی بر بعضی از نواحی خراسان استیلا یافت و خود را پادشاه مستقل خوانـد. سـلاجقه نیـز بـه
دلیل تأثیرپذیری از غزنویان، به شاعران و هنرمندان به دیدهی تکریم مینگریستند، لذا حمایت از تمدن و ادبیات ایران را
جزء آیین پادشاهی خود قرار دادند. وزرای این سلسله چون حکومتهای پیشین اهل فضل و علم بودند که از میان آنهـا
میتوان به خواجه نظام الملک اشاره کرد. از سال 429 تا 498 ق چهار تن از پادشاهان سلجوقی به نامهای طغـرل، آلـب
ارسلان، ملکشاه و برکیارق حکومت کردند که شاعران بسیاری در دربار آنـان حضـور داشـتند. شـاعران دورهی سـلجوقی
همان روش بیان شاعران دورهی غزنوی را دنبال کردند و از همان مفاهیم در شـعر خـود بهـره بردنـد. بـا مـرگ خواجـه
نظام الملک در 485 ق . اقتدار حکومت سلجوقی رو به ضعف نهاد. میان خاندان آنها جنگهای طولانی در گرفت و تمـام
نواحی آنان میان امرای خاندان سلجوقی تقسیم شد   . 
در قرن پنجم فخرالدین اسعد گرگانی با سرودن داستان ویس و رامین به ادبیـات داسـتانی غنـایی، رونقـی بخشـید و در
اواخر این قرن با ظهور ناصرخسرو ادبیات دینی و کلامی گسترش یافت. او برخلاف شاعران آن زمان از قصیده و قال بهای
شعری برای بیان مقاصد دینی و سیاسی استفاده کرد. «12» زبان و ادبیات فارسی
دورهی دوم حکوت سلجوقیان یکی از پرآشوبترین و پرهیاهوترین ادوار سیاسی در ایران است که با جنـگهـای داخلـی
سلجوقیان، انتقال قدرت به سنجر و شکست سنجر از ترکان غـز و اسـارت او، تسـلط خوارزمشـاهیان بـر ایـران و تهـاجم
بیرحمانهی مغول در قرن هفتم همراه است. 
سلطان سنجر تا 511 ق در خراسـان امارت داشت و از این تاریخ به بعد همهی مدعیان را از میان برداشت و بنا به قـول
راحۀ الصدور، خطّـهی حکومت وی به کاشغر، یمن، طایف، عمان، آذربایجان و روم رسید. اما قدرت سلطان سنجر پـس از
 536 ق رو به ضعف نهاد و باعث شد که خوارزمشاهیان قدرت خود را افزایش دهند. این ضعف سنجر به حدی رسید کـه
او در 548 ق از طوایف غز شکست خورد و به اسارت آنان درآمد. غزان بعد از تسلط بر خراسان، فجیعترین اعمـال تـاریخ
را انجام دادند. سنجر اگر چه از اسارت غزان گریخت اما تا 552 ق بیشتر دوام نیاورد و در همان سال درگذشت. 
بعد از مرگ سنجر ممالک سلجوقی میان سرداران آنان تقسیم شد و بعد از 552 ق چندین حکومـت سـلجوقی در تـاریخ
ظهور کردند. مانند سلاجقهی کرمـان، سلاجـقهی خراسان، سـلاجقهی شــام، سـلاجقهی عـراق. عـلاوه بـر سـلاجقهی
چنـدگانه، حکومتهای محلی دیگری به نام « اتابکان» از سلجوقیان بزرگ منشعب شده اند. اتابکان که در واقع تربیـت و
مراقبت شاهزادگان سلجوقی را بر عهده داشتند، اندك اندك قدرت و امارتی به دست آوردند بـه گونـهای کـه دربارهـای
اتابکان در اشاعهی ادب پارسی اهمیت فراوان یافتند. مهمترین اتابکان عبارت بودند از: اتابکان فـارس، آذربایجـان، یـزد و
لرستان. 
هاین ناب سامانی و هرج و مرج در قرن ششم، منجر به نابهسامانی اوضاع خراسان شد و دیگر پناهگـاهی مطمـئن بـرای رونـق
ادبیات وجود نداشت. تمام مورخان گذشته، حوادث این سالها را فاجعهانگیز توصیف کردهاند. بـدین دلیـل ادبیـات در قـرن
ششم اندکی تنزل مییابد زیرا خراسان که مرکز پرورش و تشویق ادبا و شعرا بود، در آشوب و بلوا به سر می ،برد اما از سـوی
دیگر بر اثر تحولات درونی یو ب یرون یجامعه نیا ،یرا یمیسبک قد یرو به سست ینهاد و طل یعه ینیسبک نو پدیـدار گشـت. 
شا یعران به جا پرداختن به الفاظ و معانی یرسم یو تشر ،یفات یبه حد ث یینفس گرا دند یو برا یب ان افکار و عواطف خود بـه
یغزل و مثنو یو رباع که آزادتر از قطعه و قصیده یبود، رو آورند. اهمیت شاعران عارف و صوفیمسلک در این دوره از دیگر
شاعران افزونتر است. از جملهی شاعران صوفیه فریدالدین عطار نیشابوری است که در شعر و نثر صوفیانه، مقام شـامخ دارد. 
عطار در دههی دوم قرن ششم ( 513 ق ) در نیشابور متولد شد. او با سرودن غزلیـات و مثنـویهـای عارفانـهاش از جملـهتاریخ ادبیات و سبک شناسی «13»
منطقالطیر تحولی در ادبیات به وجود آورد که در سدههای بعد مورد استقبال اشخاصی چون مولوی قرار گرفت. نثر عارفانه- 
ی او در تذکرة الاولیاء نیز جلوه . ای ویژه دارد 
در قرن ششم ادبیات یهجر یشاهد پ شیدا یسـرا ندگان یبزرگـ یچـون نظـام ،یگنجـو یخاقـان ،یشـروان جمـا ل نیالـد
عبدالرزاق اصفهان ،ی یانور یاب ،یورد ریظه یفار یاب و دهها شاعر بزرگ د ریگ میهست . 
سعید نفیسی شاعران این قرن را متعلق به دو حوزهی عراق و خراسان میداند و اظهار میدارد شاعران حـوزهی خراسـان
به صنایع شعری و لفظی توجهی نداشتند و اشعار ساده و زودفهم میسرودند. او روش شاعران حوزهی شرق و خراسـان را
ادامهی رئالیسم دورهی سامانی و غزنوی میداند. این شاعران عبارتند از: سوزنی، عمعق ، انـوری، صـابر ترمـذی، معـزی،
سید حسن غزنوی، مختاری، ازرقی، رشیدالدین وطواط، جبلی و سنایی غزنوی و ... این شـاعران را «شـعرای خراسـان یـا
ترکستان» نیز مینامند. از قالبها و مضامین شعری آنچه نزد این شاعران اهمیت داشته، قصیده و مدیحه بوده است. 
به دلایل سیاسی و تسلط اقوام ترك، ادبیات حماسی از رونق افتاد اما ترکیب عرفانی در سـطح گسـتردهای در ایـن قـرن
رواج یافت. سنایی غزنوی در دورهی دوم زندگی خود با ترکیب عرفان و ادبیات شکل دیگری به ادبیات فارسی داد. البتـه
عامل این تحول در ادبیات توجه دربارهای کوچک و بازماندگان غزنوی بوده است که معروفترین آنان بهرامشاه غزنـوی (
 48- 512 ق ) است که آثار ادبی فراوانی در زمان او تألیف و استنساخ شد. به جز سنایی، سید حسن غزنوی، ابو المعـالی
نصراالله منشی مترجم کلیله و دمنه از دیگر ادیبان دربار وی بودند. 
علاوه بر حوزهی خراسان، سلسلهی غوریه در شبه قارهی هنـد، پناهگـاهی بـرای شـاعران بـود؛ کسـانی چـون طرطـری،
جمالالدین دکنی، تاجالدین زیری فارسی از جملهی آن شاعرانند. 
در حوزهی مرکزی، ادب پارسی اندك رونقی داشت و شـاعرانی چـون بدرالـدین قـوامی رازی، منجیـک ترمـذی، دهخـدا
ابوالمعالی رازی و ابوطاهر خاتونی میزیستند. 
اما وضع حوزهی آذربایجان به گونهای دیگر بود و این حوزه در دوران اوج شکوفایی ادبی خود به سر میبرد. شاعران ایـن
حوزه در قرن ششم، عموماً به تمهیدات پیچیدهی ادبی و آرایههای صوری علاقهمند بودند، لذا در اشعار آنان نوعی ابهام و
پیچیدگی باب روز مشاهده میشود. خاقانی که شاید بینظیرترین قصاید فارسی را سروده، مجیر بیلقانی، فلکی شـروانی و
اثیرالدین اخسیکتی از شاعران این حوزهاند، اما درخشش اصلی حـوزهی آذربایجـان، در ادبیـات داسـتانی منظـوم اسـت. 
نظامی با سرودن داستانهایی چون خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، شاهکارهای داستان منظوم فارسی را از خود به جای«14» زبان و ادبیات فارسی
نهاد. علاوه بر این، قالب مثنوی هم در این حوزه رواج داشت و شاعرانی چون نظامی و خاقانی که معـروفتـرین شـاعران
سبک آذربایجانی هستند، از این قالب استفاده کردند.

سبک شناسی شعر پارسی 
1. سبک چیست؟
واژهی «سبک» به معنی گداختن و ریختن و قالب گیری کردن زر و نقره است. سبک در اصطلاح ادبیات عبـارت اسـت از  روش خاص ادراك و بیان افکار به وسیله ترکیب کلمات و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر . در بیان ویژگیهای سبکشناسـی
تعیین ،بسامد و تکرار یممیزه نهایی هر سبکی است . سبکشناسی شعر، نیازمند تقسیمات دقیق و جزیی است، اما مهم-
ترین و معمولترین تقسیمبندی سبکها در ادبیات فارسـی براسـاس تقسـیمبنـدی سـبکهـای دورهای اسـت. تحـولات
تاریخی، اجتماعی و تغییراتی که در هر دوره حاصل میشود، مجموعاً سبب میشود که در هر عصر شاعران و نویسـندگان
به زبانی خاص سخن بگویند و امور و مسائل را از دیدگاههایی خاص بنگرند. از این رو در نویسندگان و شاعران هـر عصـر
ویژگیهای لفظی و معنوی مشترکی دیده میشود. اگر چه باز هر سبکی قهیبه طر یو طرزها یمختلف لیتبد یم شـود تـا
جایی یکه هر شاعر شیوه یو طرز خاص را به خود اختصاص میدهد . (سبک شخصی) 
2 1. . سبکهای شعر فارسی 
با مبنا قرار دادن ادوار ادبی مرحوم محمد تقی بهار سبکهای شعر فارسی را به چهار دسته تقسیم کرده است: 
 -1 یسبک خراسان (ترکستانی - یسامان ) : از ابتدای قرن سوم تا اواخر قرن ششم.
 -2 یسبک عراق : از اواخر قرن ششم تا اواسط قرن نهم. ا نی ییسبک با سنا آغاز و با عبدالرحمن جامی یپا ان یم یپذ رد.
 -3 یسبک هند (سبک صائب) : از اواخر قرن نهم تا اواخر قرن دوازدهم. از آنجا که صـائب تبر یزیـ طلا اهیـ دار نیـ نـوع
،سبک است یبه نام و هم مشهور است.
 -4 یدوره بازگشت : از اواخر قرن دوازدهم و اوا لی یقرن س زدهم یشروع م شود و تا اواسط قرن چهاردهم ادامه م دیی اب . 
اگر سبکهای بینابین را نیز که هرکدام حد واسط میان دو سبک هستند، در نظر بگیریم، سبکهای شعر فارسـی هشـت
سبک میشوند که عبارتند از: 
 -1 سبک خراسانی از نیمهی دوم قرن سوم تا قرن پنجم 
 -2 سبک حد واسط یا دورهی سلجوقی در قرن ششم«20» زبان و ادبیات فارسی
 -3 سبک عراقی از قرن هفتم تا قرن نهم
 -4 سبک حد واسط یا مکتب وقوع و واسوخت در قرن دهم
 -5 سبک هندی از قرن یازدهم تا نیمه اول قرن دوازدهم
 -6 یسبک دوره بازگشت از اواسط قرن دوازدهم تا پایان قرن سیزدهم
 -7 سبک حد واسط دوران مشروطه نیمهی اول قرن چهاردهم
 -8 سبک نو، از نیمهی دوم قرن چهاردهم به بعد 
1 .2 1. . سبک خراسانی (ترکستانی - یسامان ) 
شکل یریگ و تکامل شعر کهن فارسی بعد از اسلام در ماوراء النهر و خراسان اتفاق افتاد و به همین سـبب بـه آن سـبک
یخراسان گفتهاند. خراسان بزرگ شامل خراسان کنونی و افغانسـتان و تاجیکسـتان کنـونی یو سـرزمینها مـاوراءالنهـر و
ترکستان هم بود. از این رو گاهی به سبک خراسانی سبک یترکستان هم گفته شده است. به هر حال و به طور کلی ایـن
سبک در مشرق ایران شکل گرفته است و به لحاظ تاریخی سلسله یها طاهری، صفاری، سامان وی یغزنو یرا در بـر مـ -
گیرد، اما بیشتر مربوط به دورهی سامانیان و غزنویان است. 
1. .1 .2 1. مختصات زبانی سبک خراسانی 
الف) طبیعی بودن و روانی: زبان یفارس در این دوره زبان مادری گویندگان است؛ یعنی گوینـدگان ایـن دوره بـر خـلاف
یهادوره یبعد زبان فارس یرا از رو یآثار ادب پیش از خود نم ویآم ختند. از این رو، زبـان ایشـان طبیعـی و سـاده و روان
است و در آن تعقید و ابهام نیست. با این همه، اگر امروز برخی آناز لغات یبرا ما مهجور و دشوار می ـنماید، به سب ب آن
است که خراسان بزرگ منطقهای بسیار وسیع بود و لهـجه یها یمختلف چون « یسغد » و « یخوارزم » در آن رایج بود. 
ب) واستعمال هاژ های کهنه و حتّی نزدیک به شکل پهلوی : 
در شعر این دوره نام شهرهای قدیم خراسان بزرگ و نواحی همجوار آن مانند: «خلج» و «چگل» و «نوشاد» و «قیـروان»
و «ختا» و «ختن» و ...آمده است. 
همچنین یامجموعه از لغات در آن وجود دارد که بسامد آن در دوره یها یبعد کم م شـود و یـا یکسـره از بـین مـیرود .
مانند: « یسعتر » و «عرعر» و «ساتگین»و «چرخشت» و «بسد» و... . 
یبرخ از لغات پر استعمال در این سبک از نظر فکری هم جالب اند. یکی هاز آن یها واژ «آز» یبه معنـا طمـع و فـزون-
یخواه است که اغلب جاندار انگاشته شده است. علّت آن هم این است که آز در اساطیر ایرانی چنـانکـه در «یشـت»هـاتاریخ ادبیات و سبک شناسی «21»
آمده است، ینام دیو است که همه چیز را فرو دمیبلع و یاگر چیز نصیبش نشود، خود را می یخورد. او خبیث اسـت کـه
اگر همه اموال جهان به او داده شود، او را پر نکند و قانع نسازد .
یسو آز منگر که او دشمن است دلش بردهی جان اهرمن است

سؤالات آزمون دانشگاه آزاد اسلامی سال 1388
 -1 شاعران بزرگ چهار سبک مشهور خراسانی، عراقی، هندی و دورهی بازگشت را به ترتیب نام ببرید. 
پاسخ: شاعران مشهور سبک خراسـانی: 1. رودکـی ( متـوفی ) 329 ق ؛ 2. شـهید بلخـی (متـوفی 325 ق )؛ 3. دقیقـی
(متوفی 367 ق)؛ 4. فردوسی طوسی (متوفی ) 411 ق 
شاعران مشهور سبک عراقی: . 1 یعطّار ن یشابور ( متوفی 27 ( 6 ق ؛ 2. سعدی (متوفی 91 6 ق )؛ (3. مولوی متوفی 672 ق
4)؛ . حافظ (متوفی 792 .( – 3 ق 
شاعران مشهور سبک هندی: 1. طالب آملی (متوفی 1036 ق )؛ 2. کلیم کاشانی (متوفی 1061 ق )؛ 3. صـائب تبریـزی
(متوفی 1080 ق)؛ 4. عبدالقادر بیدل دهلوی (متوفی ). 1133 ق 
شاعران مشهور دورهی بازگشت: .1 س دیدمحم یهشعل یاصفهان (متوفی )1160 ؛ .2 یم رزا محمد رینصـ یاصـفهان (متـوفی
 )1192 ؛ 3. یهاتف اصفهان (متوفی )1198 ؛ 4. فتحعلی خان صبای کاشانی (متوفی ). 1238 ق 
 -2 حکیم فردوسی را به اختصار معرفی کنید؛ با ذکر موضوع شاهنامه و اهمیت و اعتبار آن. 
پاسخ: سؤال تکراری است. ر. ك. سؤال 1 آزمون سال .1386 
 -3 سرودههای نظامی را نام ببرید با ذکر موضوع هر یک. 
پاسخ: ایخمسه پنج گنج نظ یام لشام یپنج مثنو : است 
1. مخزن الاسرار : نینخست مثنویِ نظامی، عیدر بحر سر مسدس ، در حدود 2260 تیب مشـتمل بـر 20 مقالـه در زهـد،
اخلاق، مواعظ و حکمت است و در حدود سال 570 یبه اتمام رس ده است . ینظام نیا کتاب را به « نیملک فخرالد بهرام-
شاه بن داوود» یوال یآذربا جان میتقد . کرد نیا یکتاب دربرگ یرنده دعوت مردم بـه خودشناسـ ،ی یخداشناسـ یو گـز نش
یو یژگ یها یپسند یده یاخلاق است. 
2. خسرو نیریو ش : در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در 6500 تیب ، که به سال 576 ق ینظمش پا ان گرفته است
و به اتابک شمس نیالد محمد جهان پهلوان تقدیم شده است. ینظام نیا منظومه را در چهارچوب یها یزنـدگ خسـرو در
یریبزم ش ن، هنگام فرار از مقابل بهرام چوبینه ینیو شب نش یها آن دو با هم و غزل هر کی یاز کن زان نیریخسرو و شـ و
یگفتگو آن دو و سرود نکیسا و بلحن یباربد، ان یم دارد. شخصیتهای اصلی داستان خسرو و شیرین بـه عبارتنـد از: 1. تاریخ
خسرو پرویز (پسر هرمز و نوه انوشیروان) 2. شیرین (برادرزادهی شمیرا حکمران قهستان) 3. شاپور (مردی دانشمند که از
ندیمان خسروپرویز است. 4. فرهاد (که به شیرین دل میبندد). 
3. یلیل و مجنون : در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، در 4700 اتیب . نظم نی م یثنو بـه سـال 588
یهجر انیبه پا یرس ده است و نظامی آن را به نام ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه کرده است. 
یلیل و مجنون داستانی یا رانی یاست که حق قت ای افسانه بودن آن جای اریبحث بس یدارد. در ادب ات یعرب شعرها یز یاد
یلیدر وصف ل و عشق سوزناك او وجود دارد، که ایبه مجنون سیق یعامر ینسبت م دهند، اما ظاهراً از شاعران مختلفـی
بوده یلیاست. داستان ل و مجنون در اتیادب یفارس زین مشهور بوده نیاست، تا ا کـه در سـال 584 یهجـر یقمـر ینظـام
یگنجو آن را به عنوان سوم نی گنج از پنج گنج خود به نظم می اآورد. نی داستان آن تایچنان در ادب یفارس یو کشورها
هیهمسا مورد توجه قرار گرفتهاست که پس از او 38 یشاعر فارس زبان، 13 شاعر تر كزبان، و 1 شاعر اردو زبان بـه تقل دیـ
،یاز نظام نیا داستان را به نظم آور . دهاند 
4. هفت کریپ (که آن را بهرامنامه و هفت گنبد ن زی خوانده ) اند : کریهفت پ که نیچهارم یمنظومه ینظـام از نظـر ترت بیـ
یزمان یکیو از دو شاهکار او (با خسرو و ش کنیری ) از لحاظ تیفی است، در چهارده رمضان سال 593 ق انیبه پا دیرس و
ینظام آن را ریبه ام نیعلاالد کرب ارسلان حاکم مراغه اهداء کرد. هفت پیکر فیدر بحر خف مسدس مخبـون مقصـور یـا
محذوف، در 5136 تیب سروده . شده است 
نیا دفتر را از جهت ساختار کلی یو روال داستان یم توان بر دو بخش متما زی میتقس کرد: 
یکی بخش اول و آخر کتاب دربارهی یرو یدادها مربوط به بهرام پنجم ساسانی از بدو ولادت تا مرگ رازگونهی او، که بـر
یهیپا یتیروا خیتار ریگونه است؛ و د گ ی یبخش م یان بکه مرکّـ از هفـت حکا تیـ از زبـان هفـت همسـر او و از زمـرهی
یحکا ات عبرت یزیانگ است که دختران پادشاهان هفت میاقل (مطابق تقس می یقدما) برا یبهرام نقل م کنند. 
5. اسکندرنامه، شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه در بحر متقارب مثمن ( ای محذوف)، در 10500 یب ت، یکه در حـوال
سال 600 ق یبه اتمام رس ده است . ینظام نیدر سرودن ا یمثنو یاز منابع مختلف یکه درباره اسکندر مطالب (تار یخی ای
تهیداستان ) داش ،اند استفاده کرده و حتی اشتباهات آنان را ن زی در منظومه شی خوی یجا . داده است 
علاوه بر مثنویهای مذکور، از سنایی دیوانی مشتمل بر قصاید و غزلیات نیز بر جای مانده است. 
 -4 خلاصهی داستان مرغان و حرکت آنان به سوی سـیمرغ بـه راهنمـایی هدهـد در منطـق الطیـر عطـار
نیشابوری ؟
پاسخ: سؤال تکراری است؛ ر.ك. سؤال 3 آزمون سال .1387 
 -5 علّامه دهخدا را معرفی کنید، با ذکر اهمیت و اعتبار و کارهای مهم و جاودانهی او. 
پاسخ: سؤال تکراری است؛ ر.ك. سؤال 4 آزمون سال .1387 
 -6 ملک الشعرای بهار و اهمیت و اعتبار و سبک شاعری و کارهای ادبی او؟ 
پاسخ: سؤال تکراری است؛ ر.ك. سؤال 6 آزمون سال1387

نوع فایل:PDF

12.7mb   سایز:

230 تعداد صفحه: