معماری بازارهای اسلامی و بررسی بخش ها و فضاهای بازار به همراه فیلم و چند نمونه بازار مشهور با معماری ایرانی اسلامی

در انتهای همین صفحه می توانید فایل pdf این مقاله را دانلود کنید تا در زمان های بعدی نیز به مطالب آن دسترسی داشته باشید.

بازار به مرکز اصلی بازرگانی شهر یا روستا گفته می شود. این نوع بازارها در شهرهای زیادی از آسیا، آفریقا و بخش هایی از اروپا گسترش یافته است.

واژه بازار از پارسی میانه وازار و از پارسی باستانی واچار سرچشمه میگیرد و تقریبا در هر زبانی که این نوع بازار در آن رایج باشد به همین شکل کاربرد دارد.

جایگاه بازار در شهرهای اسلامی

در بررسی جایگاه بازارهای شهرهای اسلامی مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا از لحاظ موقعیت جغرافیایی و طبیعت اطرافشان به چهار نوع متفاوت تقسیم بندی می شوند:

1- بازارهایی که در محور بین دو دروازه شهر قرار دارند. مانند الجزیره پایتخت الجزایر ، قاهره پایتخت مصر ، قیروان تونس ، مکناس مراکش و رباط پایتخت مراکش.

2- بازارهایی که در محور یک دروازه و مسجد جامع شهر یا قصر حاکم شهر قرار داشته اند. مانند فاس قدیم مراکش ، مدینه عربستان ، شهر تازه مراکش ، تهران و تونس.

3- بازارهایی که در مسیر بین دو مسجد بزرگ و ارگ قرار گرفته اند. مانند اصفهان ، استانبول و مکه.

4- بازارهایی که بین مسجد جامع شهر و ارگ یا بین ارگ و یکی دیگر از فضاهای مهم شهری قرار گرفته اند یا بین یک بندر و مرکز شهر ایجاد شده اند. مانند حلب سوریه ، بغداد عراق ، دمشق سوریه ، کویت ، مهدیه و تطوان.

بازارهای اسلامی با معماری سنتی

بازارهای اسلامی که دارای معماری سنتی هستند ، این سه بخش اصلی را شامل می شوند:

1- کوی ها یا گذرگاه های اصلی و فرعی یا راسته ها

2- مجتمع های تجاری که دارای انبار و مکان هایی برای سکونت موقت بازرگانان هستند که به این مکانها کاروانسرا هم گفته می شود.

3- مجتمع های تجاری که فاقد مکانی برای استراحت هستند که به آنها تیمچه یا قیصریه یا بدستان هم گفته می شود.

فضاهای بازار و بخش های مختلف آن

راسته اصلی بازار

بازار اصلی معمولاً خطی است و در کنار مهمترین خطوط شهر واقع شده است. به همین دلیل مهمترین بخش و جز اصلی بازار توالی اصلی آن است. سفارشات بازار در ساده ترین شکل و در هر طرف فروشگاه های فیزیکی شکل می گیرد. بیشتر بازارها به تدریج ایجاد و توسعه می یابند ، بنابراین ترتیب این بازارها به طور غیر مستقیم و ارگانیک از طریق روش های مدرن انجام می شود. چند بازار اندک که توسط حاکمان یا افراد خیرخواه ساخته شده ، بصورت مستقیم طراحی شده اند.

اصناف مختلفی در امتداد یک راسته اصلی قرار گرفته به این ترتیب که هر صنف در بخشی از راسته اصلی قرار گرفته است. در بعضی از شهرهای بزرگ دو یا چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع وجود دارد.

راسته فرعی

بازارهایی که در شهرهای کوچک قرار داشتند ، فقط یک راسته اصلی را شامل می شدند اما در شهرهای بزرگتر علاوه بر راسته اصلی بازار، چند راسته فرعی هم به صورت موازی یا عمود بر راسته اصلی بوجود می آمد که بخاطر توسعه بازار در مسیرهای فرعی بود. هر چقدر میزان فعالیت های اقتصادی در شهر مورد نظر بیشتر بود تعداد راسته ها و معابر فرعی هم بیشتر می شد. در اغلب موارد هر کدام از راسته های فرعی به یکی از اصناف و مشاغل اختصاص داشت و فقط همان کالای خاص در آن راسته موجود بود.

دالان

دالان یک فضای ارتباطی است که در فضاهای معماری غالبا به شکل خطی رابط فضای داخلی و بیرونی ساختمان است و یا تنها بین فضاهای درونی ساختمان ارتباط برقرار می کند. دالان در بازارهای بزرگ هم همین نقش فضای ارتباطی را ایفا می کند و غالبا بصورت کوچه یا راسته ای فرعی است که از یک سو به راسته ای دیگر و از سمت دیگر به یک کاروانسرا متصل است و معمولا در دو طرف آن چند حجره و دکان وجود دارد. بازار تهران یکی از نمونه هایی است که دالان های زیادی در آن وجود دارد.

سرا یا خان

سرا در واقع همان مرکز تجارت بوده که جنس نمونه در این قسمت تحویل گرفته می شده و در مکان های مختلف پخش می شده است. سرای گنجعلی خان کرمان و سرای وزیر قزوین دو نمونه سرای بزرگ و مشهور کشور می باشند.

کاروانسرا

نام گذاری کاروانسراها (خان ها) بیشتر بر اساس کالاهایی بوده که در آن کاروانسرا معامله میشده و یا از نام بنیانگذار آن کاروانسرا گرفته شده است.

کاروانسراها یا همان مجتمع های تجاری که امکان سکونت دارند در شهرهای اسلامی از لحاظ طرح و ترکیب ساختمانی تفاوت محسوسی با هم ندارند و با وجود گذشت قرنها ، تغییر زیادی در آنها بوجود نیامده است. کاروانسرا بطور کلی شامل یک حیاط میانی است که دور تا دور آن را حجره های به هم پیوسته تشکیل داده اند.

تفاوت کاروانسراها بیشتر در شکل زمین ، تعداد طبقات و نوع ایوان و رواق و راهروها می باشد. اکثر کاروانسراها دو طبقه هستند و البته در تبریز ، استانبول و بیروت کاروانسراهای سه طبقه هم وجود دارد. خان ها (کاروانسراها) در قاهره و فاس و چند شهر دیگر بیشتر از دو طبقه دارند که با در نظر گرفتن این تفاوت ها می توان خان را به 8 طرح اصلی دسته بندی کرد که در ادامه به معرفی این هشت طرح خواهیم پرداخت:

1- خان با رواق و ایوان سراسری در همه طبقات

در این نوع که بیشتر در خاورمیانه دیده می شود ، حجره ها از طریق ایوان به حیاط دسترسی دارند. حجره ها شبیه به هم هستند و ابعاد متفاوتی با هم دارند و مساحت بعضی از آنها مثل خان البرود در بیروت 5 مترمربع است و بعضی دیگر مانند بویوک ینی خان در استانبول به 50 مترمربع هم می رسد.

2- خان با ایوان سراسری در سه طرف

طرح این نوع خان برای صرفه جویی در زمین ارائه شده و به خان های کوچکتر اختصاص دارد. مانند خان الصابون طرابلس لبنان یا خان الحبال حلب.

3- خان با رواق و ایوان سراسری و راهروی داخلی

این نوع خان کمتر یافت می شود و برای زمین های قناس طراحی شده است. مانند خان حسن پاشا در استانبول. با توجه به قناس بودن زمین در این نوع خان ها ، ابعاد حجره ها متفاوت است و حیاط آنها نیز کوچکتر است. در خان آنتون بک بیروت که از خان های قرن سیزدهم و چهاردهم است ، از این طرح استفاده شده است.

4- خان با رواق و ایوان سراسری در یک طبقه

خان هایی مانند سراهای بازمانده از عهد صفوی در ایران که حجره ها در طبقه همکف بصورت مستقیم یا از طریق هشتی کوچکی به حیاط راه دارند و این هشتی ها در طبقه بالا به هم متصل هستند و راهروی را تشکیل می دهند. مانند خان مادرشاه و سرای تالار در اصفهان.

5- خان با رواق و ایوان سراسری در دو طبقه

این نوع سرا که در کشور مصر وجود دارد به این شکل طراحی شده که طبقات همکف و اول از طریق ایوان و رواق به حیاط متصل می شوند و راهروهای طبقات بالاتر در درون ساختمان قرار گرفته اند. مانند وکاله قایتبای و وکاله الغوری در قاهره.

6- خان با مهتابی های دورتادور

در این نوع خان که بیشتر در مختص سراهای قرن سیزدهم در ایران هستند طبقه بالای همکف کمی عقب قرار گرفته و تشکیل مهتابی داده است. مانند سرای حاجی کریم در اصفهان و سرای احمدی در شیراز و فُندُق سوق التطاوین در شهر تازه و فُندُق الطرافه در رباط مراکش.

7- خان با ایوان و گوشه های پخ

این نوع خان مختص معماری ایرانی بوده و بیشتر در ایران  دیده می شود و یا مناطقی که تحت تاثیر معماری ایران هستند. مانند  مانند دیار بکر و اورفا در ترکیه.

8- خان با صحن سرپوشیده

در این نوع خان، صحن میان خان با یک یا چند گنبد پوشیده شده است. حجره ها گرداگرد صحن قرار دارند و طبقه بالا نیز دارای یک ایوان سراسری و مشرف به صحن است. خانهای دمشق بجز خان الحریر و خان الزیت کلا از این نوع هستند.

خانبار یا کالنبار

محل انبار و کار روی جنس بوده است. در واقع وقتی جنسی توسط چهارپایان حمل می شده نباید وارد بازار می شد به همین دلیل اجناس از راهی موازی به نام پس کوچه در خانبارها خالی می شده است. خانبارها محوطه های بزرگی بودند که در پشت سراها قرار داشتند و درآنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است.

قیصریه

به معنی سرای طولانی و بلند است که درآنجا صنعتگرانی فعالیت می کردند که کار آنها ظریف بوده است، پیشه ورانی مانند زرگران ، گوهریان ، سوزن دوزان ، و بزازان. قیصریه ها در محیطهای خلوت تر قرار داشته اند و همین موضوع باعث می شده که پیشه وران بتوانند کارهای هنری خود را با دقت و ظرافت انجام دهند. بازارچه بلند در اصفهان، قیصریه وکیل شیراز، قیصریه اصفهان ، قیصریه قزوین و قیصریه ابراهیم خان در کرمان از زیباترین قیصریه ها هستند.

چهارسوق

قسمتی از بازار که دو راسته اصلی و مهم بازار در آنجا به هم میرسیدند را چهارسو یا چهارسوق می نامند. در بعضی از موارد در محل برخورد دو راسته طراحی شده بازار ، غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند که به دلیل موقعیت ارتباطی آن، جزو قسمت های مهم محسوب می شد.

میدان

در بعضی از بازارهای مهم در شهرهای بزرگ غالبا یک میدان در کنار یا در امتداد آن وجود داشت زیرا بازار مهمترین راه شهر بود و در بیشتر موارد به یک میدان شهری منتهی می شد. بازار بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان مرتبط است. در کنار قسمتی از بازار کرمان، میدان گنجعلی خان قرار دارد. سبزه میدان در کنار بخشی از بازار تهران بود و هنوز قسمتی از فضای آن باقی است. میدان خان یزد نیز از این نوع میدانها به شمار می آید.

جلو خان

جلوخان در واقع فضایی است که از سه طرف یا چهار طرف محصور شده و فضایی به شکل یک میدان کوچک است که به عنوان یک فضای ورودی یا تجمع مورد استفاده قرار می گرفته. جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخانهای مسجد النبی در بازار قزوین که تا حدی تغییراتی در آنها ایجاد شده و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از نمونه های باقی مانده به شمار می آیند.

حجره

دکان یا حجره کوچکترین و در عین حال ساده ترین بخش فضای بازار به حساب می آید. بعضی از دکان ها یا حجره ها وقتی به صورت خطی در دو طرف یک مسیر قرار می گیرند ، یک راسته بازار را بوجود می آورند. مساحت حجره ها بطور متوسط بین 10 تا 25 مترمربع بوده است. حجره هایی که در طبقه همکف و هم تراز با سطح معبر قرار داشته اند ، نقش یک دکان یا مغازه را ایفا می کرده اند که در آنها کالایی ارائه می شده و حجره هایی که در طبقه فوقانی بازارهای دوطبقه قرار داشته اند ، بیشتر به عنوان دفترکار و فضای اداری یک تجارتخانه محسوب می شده. البته بعضی از حجره هایی که در طبقه فوقانی بازارها قرار داشته اند به عنوان کارگاه نیز مورد استفاده قرار می گرفتند.

بعضی از حجره های بازار کمی از سطح معبر بالاتر بودند که این ارتفاع حدود 75 سانتیمتر بوده. در بعضی از موارد در چنین حالتی در زیر هر حجره یک انبار می ساختند. حجره های بعضی از مشاغل نقش یک کارگاه را هم داشت و در این حالت کف این حجره ها با سطح معبر همتراز بوده و یا حتی کمی پایینتر از سطح معبر بوده است. بعضی از آهنگریها، مسگریها و نجاریها همین حالت را داشتند و بعضی از حجره ها علاوه بر فضای اصلی، بخشی را هم بعنوان صندوقخانه داشتند. صندوقخانه فضایی بود که در انتهای حجره قرار داشته و با دیواری از فضای اصلی حجره تفکیک می شد.

تیمچه

از دیگر بخش های جالب توجه بازارهای قدیمی تیمچه ها بودند که ظاهرا در مراحل پایانی ساخت بازار بوجود آمده و معماری آنها نیز نسبت به سایر بخشها کاملتر است. تیمچه اکثرا دارای طرحی هشت وجهی است که دارای فضایی نسبتا بزرگ و سرپوشیده است که در دو یا سه طبقه ساخته شده و در گرداگرد صحن مرکزی آن دکان ها و حجره ها قرار گرفته اند. فضای مرکزی و وسیع تیمچه با طاق و گنبدهای مسقف شده و با کاربندی و مقرنسهای زیبا مزین می شده است. تیمچه بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان درست در عصر انحطاط معماری ایران به صورت یک شاهکار نغز و هنرمندانه خودنمایی کرده اند.

چند نمونه از بازارهای مشهور با معماری ایرانی

بازار بزرگ تبریز

وقتی از بازارهای ایرانی صحبت می‌کنیم، بازار بزرگ تبریز اولین جایی است که باید به یاد بیاوریم. بهترین و معروفترین بازار ایران، در تبریز قرار گرفته است و به عنوان بزرگترین بازار سرپوشیده جهان شناخته می شود. مساحت بازار تبریز حدود یک کیلومتر مربع است که دارای 11 دالان، 20 راسته، 25 تیمچه، 35 سرا و 6500 حجره است. قدمت بنای فعلی بازار تبریز به اوایل دوره قاجار می رسد و معروفترین راسته بازار تبریز، راسته طلافروشها است.

بازار فرش تبریز، بازار امیر، بازار بلورفروشان، بازار حرمخانه، بازار شیشه گر خانه، بازار صادقیه و بازار یمنی دوز از جمله بازارچه های مطرح بازار بزرگ تبریز محسوب می شوند.

بازار قیصریه اصفهان

قیصریه معروفترین بازار اصفهان است که در میدان نقش جهان واقع شده است این بازار با نام بازار سلطانی نیز شناخته می شود. ساختار بازار قیصریه در دو طبقه مرتفع ساخته شده که طبقه بالا به امور دفتری و بازرگانی اختصاص داشت و در طبقه پایین مغازه‌های اصناف گوناگون در کنار هم مستقر بوده اند.

در سردر ورودی بازار قیصریه بقایای کاشی‌کاری زیبایی از نماد برج قوس آسمان وجود دارد به این دلیل که در گذشته مردم اصفهان اعتقاد داشتند که بنای شهر در این برج گذاشته شده است. بازار قیصریه به مسجد جامع می رسد اما در انتها به بازار عربها ختم می شود. در امتداد این بازار، مساجد و بناهای جالبی قرار گرفته اند که از دوره های مختلف تاریخی به یادگار مانده اند. بازار عریان، هارونیه، نیم آورد گلشن و سماورسازها از راسته های این بازار هستند.

بازار کاشان

بازار سنتی کاشان، از جمله زیباترین بازارهای ایران است. معماری زیبای این بازار و وجود کارونسرا و بناهای زیبا در امتداد آن، باعث شده است تا این صفت به بازار کاشان داده شود. قدمت بازار کاشان هم مانند اکثر بازارهای سنتی ایران به دوره صفوی می‌رسد. هرچند اوج خرید و فروش و فعالیت در بازار کاشان، از دوره قاجاریه و رونق تجارت بوده است.

ویژگی مهم بازار کاشان، قرارگیری آن در منطقه پررفت و آمد و تاریخی است. بناهای معروفی مانند خانه بروجردی ها در اطراف بازار کاشان قرار گرفته‌اند. بازار کاشان بازاری مسقف است که طول راسته اصلی آن تقریبا سه کیلومتر می باشد و آثار تاریخی فراوانی در داخل خود دارد. کاروانسراهای متعددی هم که در بازار کاشان قرار دارند، از دیگر دلایل جذابیت این بازار هستند. معروف‌ترین راسته بازار کاشان، بازار مسگرها است. کاروانسرای نو و کاروانسرای میرپنج از معروفترین کاروانسراهای بازار کاشان هستند. تیمچه و سرای بخشی و تیمچه امین الدوله در بازار کاشان قرار دارند.

بازار خان یزد

معروفترین بازار تاریخی یزد، بازار خان است. این بازار که قدمت آن به دوره افشاریه می رسد، در واقع طویلترین بازار یزد هم هست. بازار خان یزد یکی از بازارهای سرپوشیده تاریخی و پراهمیت ایران است که همانند سایر بازارهای ایرانی از معماری ویژه‌ای بهره می‌برد.

بازار خان یزد مشتمل بر دو بخش متقاطع شمالی-جنوبی و شرقی-غربی است. بازار خان یزد در مجموع ۲۷۴ متر طول دارد که آن را به کوچک‌ترین بازار ایرانی بدل می‌سازد. هرچند که همین بازار، طولانیترین و عریضترین بازار این شهر به شمار می‌رود. در ساخت این بازار نیز همانند سایر بناهای شهر یزد، عمدتا از مصالحی همچون آجر، خشت، گچ و گل استفاده شده است. بازار خان یزد از راسته‌ها، بازارها و تیمچه‌های متعددی تشکیل شده است که در گذشته هر یک با نام خاص خود شناخته می‌شدند.

بازار اراک

با اینکه بازار سنتی اراک شهرت زیادی ندارد اما از متفاوتترین بازارهای سنتی ایران است. این بازار که تاریخی به قدمت شهر اراک دارد، در واقع استراتژیکترین محل شهر بوده‌ است. بازار اراک در قرن سیزدهم هجری قمری احداث شد. بنای آن به صورتی بود که بتوان از همه دروازه های شهر وارد آن شد و دقیقا چارسوق بازار، میدان مرکزی شهر باشد.

معماری بازار اراک هم از زیباترین معماری های بازار ایران است. بازار اراک را براساس مدلی متقارن بنا کرده اند. جوری که همه گوشه های بازار با یکدیگر تقارن دارند و جلوه زیبایی به بنای این بازار بخشیده اند. کشاورزی قوی اطراف شهر اراک و تولید فرش، مهمترین علت رونق بازار اراک بوده است. بازار اراک حدود 30 تیمچه و راسته دارد که در شاخه های مختلف فعالیت دارند.

بازار قزوین

شاید برایتان جالب باشد که بدانید بازار قزوین از قدیمیترین بازارهای ایران است. قدمت بازار سنتی قزوین به حدود هزار سال پیش می رسد. البته بنای فعلی بازار قزوین در دوره صفویه و قاجاریه تکمیل شد. بعد از انتخاب قزوین به عنوان پایتخت ایران در دوره صفوی، میدان بزرگی در قزوین بنا شد که تبدیل به بستر اصلی بازار آن شد. این میدان بعدتر به الگویی برای احداث میدان نقش جهان تبدیل شد. البته دیگر از آن میدان خبری نیست اما بازار قزوین، با معماری زیبای ایرانی اسلامی خود، پس از گذشت قرنها همچنان زیبا و پابرجاست.

زیباترین قسمت بازار قزوین سرای سعدالسلطنه است که به ثبت ملی هم رسیده است. کاشی کاری ها و معماری زیبای این سرای بازار قزوین، هر بیننده ای را مبهوت خودش می کند. از طرفی دیگر، بازار قیصریه با سقف های قوسی شکل مرتفع خودش هم از زیباترین قسمتهای بازار قزوین است.

بازار کرمانشاه

قدمت بازار کرمانشاه به حدود 150 سال پیش می رسد یعنی زمانی که در دوره قاجار گمرک غرب در این شهرستان ایجاد شد. امروزه به بازار سنتی کرمانشاه که در بافت تاریخی این شهر قرار دارد، تاریکه بازار می‌گویند. بازار سنتی کرمانشاه، در کنار مسجد تاریخی عمادالدوله و حمام شهباز خان قرار دارد.

بازار کرمانشاه دارای ۱۸ راسته است از جمله این راسته ها می توان به زرگرها، تاریکه بازار (ادویه فروشیها)، آهنگرها، مسگرها، بنکدارها، بزازخانه و توپخانه اشاره کرد. این بازار دارای چهارسوق ها و ورودی های زیبا است که نشانگر دید زیبای معماران عصرهای گذشته و فرهنگ غنی این منطقه می باشد. در بازار کرمانشاه سه سرای مهم به نامهای وکیل الدوله،‌ سرای حاج علی محمد همدانی و سرای نو وجود دارد.

منبع: معماری بازار